İŞ AHLAKI TEKNİKLERİ
İŞ AHLAKI TEKNİKLERİ:
İŞ AHLAKI NEDİR:
“Ahlâk, doğru ve iyi şeyin ne olduğunu veya yanlış ve kötü şeyin ne olduğunu açıklayan bir davranış kodunu oluşturan kural koyucu bir ilkeler seti” olarak genelde tanımlanmaktadır.
Ancak, bugün işletmenin dinamik bir ortamda faaliyet gösterdiği dikkate alınırsa, bu geleneksel tanım, kullanışlı olma açısından son derece statiktir. Bu düşünürlere göre esas itibarıyla ahlâk, “insan refahını oluşturan şeylerin ne olduğunu inceleyen ve bunları teşvik etmek için gerekli davranış ve karar türlerini açıklayan bir süreçtir”.
İş ahlâkı ise, iş dünyasında davranışlarımıza yol gösteren ahlâki ilkeler ve standartları kapsar. Başka bir ifadeyle, iş ahlâkı, “doğru ve haklı olmayı esas alan, kanun ve düzenlemelere itaatin daha ötesine giden bir davranış kuralları bütünüdür”. “İş ahlâkı, ekonomi ve iş dünyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seçimler yapmamızda bize yol gösteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir.”
AHİ KÜLTÜRÜNDE İŞ AHLAKI:
Ahilik hem sosyal hem de kültürel yapılara ait bir terim olarak; birbirini seven, birbirine saygı duyan, yardım eden, fakiri gözeten, yoksulu barındıran, işi kutsal, çalışmayı bir ibadet sayan, ahlâk kurallarına sıkı sıkıya bağlı esnaf ve sanatkârların iş teşkilatı manasını taşır.
Ahi kültürüne göre insan bir kayığa benzer. İki kürekli bir kayıktır bu. Bir kürek üretim, ticaret, ekonomi sanat gibi dünya işlerini, diğer kürek insan ilişkileri ile ahlâki değerleri temsil eder. Kayığın düzgün ve hızlı hareket etmesi için her iki küreğin de aynı güç ve ritimde çekilmesi gerekir. Küreklerden biri çekilmez ya da az çekilir ise kayık olduğu yerde dönecektir. Ahiliğin felsefesi sanat ile iş ahlâkının uyumlu birlikteliğini kurmak olarak özetlenebilir.
Ahi kültürünün temelinde üçü açık üçü kapalı olarak tanımlanan altı temel ilke vardır.
Üç şey açık olmalıdır;
Kapı, konuklara,
Kese, kardeşlere,
Sofra bütün fukaralara açık olmalıdır.
Üç şey kapalı olmalıdır;
Göz, kötü bakışlara,
Ağız, kötü sözlere,
El, haksızlığa ve zulme kapalı olmalıdır.
Ahiliğin temel değerleri ve davranış kuralları Fütüvvetname denilen tüzük niteliğindeki metinlerde toplanmıştır. Bu metinler ahi töre ve törenleri ile örgüte giriş kurallarını da kapsamaktadır. Ahiliğe yeni giren bir kişiye 740 maddeden oluşan davranış kurallarının tümü birden hemen öğretilmezdi, dokuz aşamalı meslek sıralamasının ilk üç aşaması olan yiğitlik, yamaklık ve çıraklık süresince 124 usul-erkân kuralının öğrenilmesi beklenir iken, ustalık ve sonrası kademelerde 740 usul-erkân kuralının bilinmesi gerekirdi.
Ahi ahlâkının bu ilk 124 kuralından bazıları şunlardır;
Doğrudan ve doğruluktan ayrılmamak,
İyi huylu ve güzel ahlâklı olmak,
Sözünde ve sevgisinde vefalı olmak,
Sözünü bilmek sözünde durmak,
Alçakgönüllü olmak,
Cömert ve ikram sahibi olmak,
Sır saklamak,
Hizmette ve vermede ayrım yapmamak,
Hile yapmamak,
Bir sanat ve iş sahibi olmak,
Affedici olmak,
Güler yüzlü olmak,
Dedikodu ve çekememezlik yapmamak,
Kusurları örtücü olmak,
İçi ve dışı, özü ve sözü bir olmak,
Maiyetindeki, hizmetindekileri korumak.
Yukarıdaki kısa listeye bile baktığımızda Türk İş Ahlâkı’nın sağlam temellere ve geleneğe oturduğunu gözlemlemek mümkündür.
Ahi kültüründe temel değerler toplumla paylaşılmıştır. İletişim araçları ise esnaf dükkânlarındaki levhalar olmuştur. ”Müşteri Velinimetimizdir”, ”Doğru olsan ok gibi elden atarlar seni. Eğri olsan yay gibi elde tutarlar seni. Menzil alır doğru ok, elde kalır eğri yay”, “Edep ya hu” gibi mısralarla bezenen levhalar bu günün deyimi ile “Vizyon”, ”Misyon”, ve ”Değerler”i yansıtan belgelerdir.
AHLAK PİSKOLOJİSİ:
Ahlâk, insanın yaradılışında, özünde sahip olduğu nitelik ve yeteneklerin, öğrenmeyle gelişmesi ve insan ilişkilerinde biçimlenmesidir. Ahlâk; insanın, insan olmasında kendisine rehberlik eden inanç, ilke ve davranışlardır. Kişi ve toplum düzenini, dengesini ayakta tutan temeldir. Kişinin kendisini ve hayatı keşfedip inşa etmesi böylece mutluluk, adalet ve dengeyi bulması için gerekli olan rehber ve yol haritasıdır.
Ahlâk; hayatımıza yön veren tercih ve davranışlarımızı, doğruluk-yanlışlık, iyilik-kötülük, adalet, hak, görev ve sorumluluk açısından değerlendiren, nasıl bir hayatın yaşanmaya değer, iyi bir hayat olduğunu ilkeleriyle saptama amacını güden bir disiplindir. Davranışlarımızın bir kısmı yasalarla sınırlandırılmıştır, bir kısmı da bütünüyle kişisel tercihlerimiz tarafından belirlenir.
SOSYALLEŞME VE ÖĞRENME SÜRECİNDE AHLÂK BASAMAKLARI
Çocukluktan başlayarak ahlâk basamaklarının gelişmesi üzerine ayrıntılı çalışmalar yapmış olan psikolog Kohlberg’e göre ahlâk, insanlarda üç düzeyde ve altı basamakta gelişir.
Birinci Düzey – Geleneksellik Öncesi Ahlâk
- Basamak:Cezadan kaçınmaya yöneliktir, cezadan kaçınmak için kurallara uyulur.
2.Basamak: Ödül almaya yöneliktir. Çocuklar sevilmek ve takdir edilmek dâhil ödül almak için kurallara uyar ve uyum gösterirler. Çocukların büyük bölümünün on yaşında bu dönemi geride bırakmaları beklenir.
İkinci Düzey – Geleneksel Ahlâk
3.Basamak: “İyi çocuk” olmaya yöneliktir. Başka insanların onaylamamasından kaynaklanan çatışmalardan kaçınmadır.
- Basamak:Otoriteye yöneliktir. Kanun önünde suçlu olmamak ve toplum tarafından dışlanmamak için kurallara ve yasalara uyulur. Çocukların büyük bölümü on üç yaşından başlayarak bu düzeyde davranır.
Üçüncü Düzey – Geleneksel Sonrası Ahlâk
5.Basamak: Sosyal anlaşmalara yönelik temel olarak toplum yararı gözetilerek hareket edilir. Arkadaşların ve meslektaşların saygısı önem taşır.
6.Basamak: Ahlâki ilkelere yönelik olup kişi, davranışlarını kendi seçtiği ahlâki ilkeler doğrultusunda yönlendirir. Bu kurallar adalet, saygınlık, eşitlik ilkelerini esas alır. Bunlara uymamak, utanç ve suçluluk doğurur.
Kohlberg’in araştırma sırasında kullandığı problemlerden biri şuydu.
“Eşi ölüm döşeğinde hasta olan yoksul bir adam, bu hastalığı iyileştirecek ilacı bulan eczacıya gider ve ondan ilacı ister. Eczacı da bu işe hayatını verdiğini söyler ve yüksek bir bedel talep eder. Fakir adam bu parayı ödemesinin imkânsız olduğunu söyleyince, eczacı da ilacı vermez.
Bu durumda adam ne yapmalı? İlacı çalmalı mı, yoksa çalmamalı mı? İlacı çalmazsa karısını kaybedecek ve acı çekecek, ilacı çalarsa karısını kurtaracak ancak hapse girecek.
Konuyu yukarıdaki gibi görenler, Kohlberg’e göre ceza ve ödül ilkeleriyle hareket ettikleri için gelişimin birinci düzeyinde takılmışlardır.
Yine Kohlberg’e göre insanların büyük bölümü ikinci ahlâk düzeyinde yaşar ve çok azı üçüncü düzeye geçer.
Örneğin, altıncı basamağa ait bir yorum şöyle olabilir: “Adam yasa ve toplum önünde suçludur; ancak doğa ve tanrının nezdinde eczacı suçludur. İnsan hayatı her türlü maddi kazancın ötesinde bir anlam taşıdığı için adam haklıdır. Ölmekte olan bir yabancı bile olsa, adamın onu kurtarması gerekir.” Kohlberg’in görüşlerinden yola çıkarsak, yukarıdaki iki basit soruya verilen cevapların neden farklılık gösterdiğini anlayabiliriz. Çünkü insanlar ahlâk gelişiminin farklı basamaklarında yer alırlar.
İŞ AHLÂKINA UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLAR
İş ahlâkına uygun olmayan davranışları başlıca şu yönlerden sınıflandırmamız mümkündür.
FİRMA AÇISINDAN İŞ AHLÂKINA UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLAR
Vergi kaçırma,
Sigortasız personel çalıştırma,
Asgari ücretin altında personel çalıştırma,
Tüketici haklarına saygı duyulmaması, tüketici haklarının ihlal edilmesi,
Haksız rekabet ortamı yaratmak,
Rakip firmalar hakkında negatif reklam yapmak,
Aldatıcı-yanıltıcı reklam yapmak,
Haksız fiyatlandırma yapmak,
Tekelleşme eğilimlerine yönelmek,
Şirket satın alımında hissedarların ve çalışanların haklarını gözetmemek,
Doğaya ve çevreye karşı saygılı davranmamak,
İş sağlığı ve güvenliğini önemsememek ve bu konuda gerekli önlemler almamak,
İnsan sağlığına uygun olmayan ürünler piyasaya sunmak,
Sahte fatura basmak ve kullanmak.
LİDER AÇISINDAN İŞ AHLÂKINA UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLAR
Çıkar amaçlı hediye verme,
Çalışanlara değer vermeme,
Çalışanları özel işlerinde kullanma,
Çalışanlara adil ve hakça davranmama.
Bilgi sızdırma ve bilgilerde tahrifat yapma.
YÖNETİCİLER AÇISINDAN İŞ AHLÂKINA UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLAR
Gereksiz ve aşırı harcama yapılması,
Sahte belgelerle işletmeden fazla para çekme,
Sahte belgelerle gideri fazla gösterme,
Çıkar temini için nüfuzu olan kimselere hediye verme,
Bilgi sızdırma,
Defter ve belgelerde tahrifat yapma,
Satın alma ve hizmet ifasında çıkar temini,
Satın almada firma kayırma,
Performans değerlendirmede adil olmama,
Özel masraflarını şirkete yüklemek, vs.
ÇALIŞAN AÇISINDAN İŞ AHLÂKINA UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLAR
İşletmenin araç, gereçlerin özel işlerde kullanma,
İşin yapılmasını gereksiz yere uzatma,
Gizli bilgileri sızdırma,
Defter ve belgelerde tahrifat yapma,
Belgelerde sahte kârlık,
İzin suistimali,
İşe geç gelme,
İşten erken ayrılma,
Hatayı gizleme,
Mesai saatlerinden çalma,
İşletmeden aşırma, çalma,
Yanlış beyanda bulunarak işletmeden fazla para tahsil etme,
Şirket için yapılan alış verişlerde şirketin zarara uğratılması.
Tüm çalışanlar bu tarz konularda tam hassasiyet göstermelidir.
KÜLTÜR VE İŞ AHLAKI:
İş Ahlâkı, temelde toplumsal ahlâk anlayışına dayanır ve kişiye özgüdür. İyi ahlâk sahibi olmak, en önemli meziyettir. Kişileri iyi ahlâka yönelten başlıca özellikler, geleneksel kültürümüzde dört ana grup altında belirtilmiştir.
Bunlar bilgelik, cesaret, namuslu olmak ve adil olmaktır. Bu ana başlıklara ilişkin değerler aşağıda verilmiştir.
Bilgelik
Zekâ,
Süratli intikal,
Zihnin açıklığı,
Dikkat etmek,
Lüzumlu şeyleri öğrenmek,
Unutmamak,
Hatırlamak.
Cesaret
Ağırbaşlı olmak,
Yiğitlik,
Gayretli olmak,
Sebat,
Yumuşak huyluluk,
Sükûn,
İyi işleri yapmak,
Çalışmaktan yılmamak,
Büyüklük taslamamak,
Koruyucu olmak,
İnsanlardan gelecek zarara üzülmemek.
Namuslu Olmak
Utanma duygusu,
İyilik yapmak,
Doğruluk ve dürüstlük,
Uyumlu olmak,
İrade,
Sabır,
Kanaat,
Vakâr (ağır başlı),
Yanlış olandan sakınmak,
Düzenli olmak,
Hürriyet,
Cömertlik.
